مقدمه
درمان پذیرش و تعهد (Acceptance and Commitment Therapy – ACT) به عنوان یکی از روش‌های درمانی فرایند مدار (Process-Based Therapy – PBT) شناخته می‌شود که بر پایه فلسفه بافتارگرایی کارکردی (Functional Contextualism) و نظریه چارچوب ارتباطی (Relational Frame Theory – RFT) بنا شده است. این مقاله به بررسی مفاهیم اساسی ACT و نحوه ارتباط آن با فرامدل فرگشتی توسعه‌یافته (Extended Evolutionary Meta-Model – EEMM) می‌پردازد.
بافتارگرایی کارکردی
بافتارگرایی کارکردی فلسفه پایه ACT است که به عنوان تعدیلی از رفتارگرایی رادیکال بی.اف. اسکینر مطرح شده است. این فلسفه علمی بر اساس مجموعه‌ای از قواعد برای عمل مؤثر بنا شده است و یک گزاره را تا جایی ‘درست’ می‌داند که منجر به مؤثرترین عمل ممکن شود. در این رویکرد، تحلیل‌گر باید اهداف خود را به‌طور آشکار بیان کند تا دیگران بتوانند موفقیت کار را ارزیابی کنند. به جای کلمه ‘کنترل’ از ‘تأثیر’ استفاده می‌شود زیرا کنترل می‌تواند به معنای حذف تغییرپذیری در تحلیل رفتار باشد که هدف این رویکرد نیست. هدف این فلسفه، ایجاد علمی است که بتواند به جامعه اجتماعی پاسخگو باشد و اهداف خود را در پیش‌بینی و تغییر وقایع روان‌شناختی با استفاده از اصول رفتاری تحقق بخشد.
نظریه چارچوب ارتباطی (RFT)
نظریه چارچوب ارتباطی (Relational Frame Theory – RFT) یک نظریه تحلیلی رفتاری در مورد زبان و شناخت است که توضیح می‌دهد چگونه انسان‌ها به‌طور دلخواه به محرک‌ها پاسخ می‌دهند. این نظریه راهنمایی‌هایی برای غلبه بر تسلط کلامی و ترویج اشکال مفید کنترل کلامی ارائه می‌دهد، مانند اقدامات مبتنی بر ارزش‌ها. RFT در چارچوب گسترده‌تر بافتارگرایی کارکردی قرار می‌گیرد که با رویکرد فرگشتی توصیف می‌شود و اصول رفتاری را به عنوان اصول زیستی-روانی-اجتماعی تبیین می‌کند.
مدل انعطاف‌پذیری روان‌شناختی
انعطاف‌پذیری روان‌شناختی به توانایی پذیرش و تجربه محرک‌های داخلی (مانند افکار و احساسات) در زمان حال به منظور پیگیری اقدامات همسو با ارزش‌های شخصی اشاره دارد. این مدل شامل شش زیرفرایند است: پذیرش، جدایی، آگاهی لحظه حاضر، خود به عنوان زمینه، ارزش‌ها و اقدام متعهدانه. عدم انعطاف‌پذیری روان‌شناختی منبع اصلی رنج است که به تلاش برای کنترل تجارب غیرقابل کنترل (مانند تجربیات داخلی) به هزینه زندگی معنادار اشاره دارد.
ACT به عنوان یک فرم از درمان فرایند مدار
ACT همیشه به عنوان یک رویکرد فرایند مدار در ارزیابی و مداخله مطرح بوده است. زیرا مفهوم‌سازی مورد بر اساس زیرفرایندهای انعطاف‌پذیری و عدم انعطاف‌پذیری روان‌شناختی سازماندهی می‌شود. فرامدل فرگشتی توسعه‌یافته (EEMM) که در PBT استفاده می‌شود، این دیدگاه را بیشتر به وضوح می‌رساند. همچنین به درمانگر ACT کمک می‌کند تا تکنیک‌های خود را در ابعاد (احساسات، شناخت، توجه، خود، انگیزه، رفتار آشکار) و سطوح (زیست‌فیزیولوژیکی، اجتماعی-فرهنگی) عملکرد روان‌شناختی و اصول علمی فرگشتی در نظر بگیرد. EEMM مدل انعطاف‌پذیری روان‌شناختی را با گسترش‌های مهمی در زمینه‌های کلیدی مختلف، مانند انعطاف‌پذیری شناختی، فرایندهای بین‌فردی، انعطاف‌پذیری عاطفی و عدم انعطاف‌پذیری روان‌شناختی، بهبود می‌بخشد.
گسترش مدل انعطاف‌پذیری روان‌شناختی با استفاده از درمان فرایند مدار
چهار مثال از گسترش‌های مورد نیاز:
- گسترش انعطاف‌پذیری شناختی: ترکیب بازآرایی شناختی علاوه بر جدایی.
- گسترش فرایندهای بین‌فردی: در نظر گرفتن فرایندهای سطح گروهی و رابطه درمانی.
- گسترش انعطاف‌پذیری عاطفی: بهره‌برداری از تکنیک‌های کاهش فیزیولوژیکی علاوه بر پذیرش.
- گسترش عدم انعطاف‌پذیری روان‌شناختی: پرداختن به دلبستگی و وابستگی علاوه بر اجتناب.
استفاده از شبکه‌ها برای مفهوم‌سازی مورد و برنامه‌ریزی درمان
شبکه‌ها مشکلات مراجع را مانند یک تار عنکبوت نمایش می‌دهند که تغییرات در یک قسمت از شبکه ممکن است اثرات متوالی بر سایر قسمت‌ها داشته باشد. شبکه‌ها می‌توانند الگوهای خودتقویتی مانند روابط دوجانبه و حلقه‌ها را نشان دهند که مدل‌های میانجی‌گری استاندارد آن‌ها را در بر نمی‌گیرند. مفهوم‌سازی مورد بر اساس شبکه می‌تواند به شناسایی هدف مناسب برای درمان کمک کند. بر اساس عواملی مانند دسترسی، مرکزیت، شایستگی، خطر، احتمال تغییر و موقعیت استراتژیک.
مسیرهای آینده
یکپارچه‌سازی اصول PBT و چارچوب EEMM برای رشد مستمر ACT به عنوان یک مداخله مبتنی بر شواهد ضروری است. گذار به این دیدگاه ترکیبی ممکن است برای درمان‌گران با تجربه دشوارتر باشد. اما مهم است که اصول PBT از اوایل در برنامه‌های آموزشی گنجانده شوند. پیشرفت PBT بر اساس جمع‌آوری داده‌های طولی فشرده درون‌شخصی و روش‌های تحلیلی نوین برای تخمین شبکه‌های پویا و تغییرات در آن‌ها در طول زمان است. معیار واقعی اثربخشی PBT در توانایی آن برای یکپارچه‌سازی دیدگاه‌های درمانی متنوع و اساساً متفاوت، پرورش دادن بحث‌های سازنده و درک متقابل نهفته است.
سؤالات و پاسخ‌ها
بافتارگرایی کارکردی چیست؟ بافتارگرایی کارکردی فلسفه‌ای است که بر اساس آن ACT بنا شده است و به تغییر رفتار از طریق درک کارکردی و بافتار رویدادهای روان‌شناختی تمرکز دارد. این فلسفه، برخلاف کنترل، بر تأثیرگذاری تأکید دارد و اهداف علمی را به‌طور آشکار بیان می‌کند تا قابل ارزیابی توسط جامعه علمی باشند.
نظریه چارچوب ارتباطی چگونه به ACT کمک می‌کند؟ نظریه چارچوب ارتباطی (RFT) به عنوان نظریه‌ای تحلیلی برای زبان و شناخت، به توضیح اینکه چگونه انسان‌ها به‌طور دلخواه به محرک‌ها پاسخ می‌دهند، کمک می‌کند. این نظریه به ACT در ترویج اشکال مفید کنترل کلامی و غلبه بر تسلط کلامی کمک می‌کند.
مدل انعطاف‌پذیری روان‌شناختی چیست؟ مدل انعطاف‌پذیری روان‌شناختی به توانایی پذیرش و تجربه محرک‌های داخلی در زمان حال به منظور پیگیری اقدامات همسو با ارزش‌های شخصی اشاره دارد. این مدل شامل شش زیرفرایند است: پذیرش، جدایی، آگاهی لحظه حاضر، خود به عنوان زمینه، ارزش‌ها و اقدام متعهدانه.
چگونه EEMM مدل انعطاف‌پذیری روان‌شناختی را گسترش می‌دهد؟ EEMM با افزودن ابعاد و سطوح عملکرد روان‌شناختی و اصول علمی فرگشتی، مدل انعطاف‌پذیری روان‌شناختی را گسترش می‌دهد. این گسترش‌ها شامل انعطاف‌پذیری شناختی، فرایندهای بین‌فردی، انعطاف‌پذیری عاطفی و عدم انعطاف‌پذیری روان‌شناختی است.
کاربردهای ترجمه‌ای PBT چیست؟ کاربردهای ترجمه‌ای PBT شامل استفاده از شبکه‌ها برای مفهوم‌سازی مورد و برنامه‌ریزی درمان، یکپارچه‌سازی دیدگاه‌های درمانی متنوع و پرورش دادن بحث‌های سازنده و درک متقابل است. این کاربردها به بهبود روش‌های آموزشی و بهینه‌سازی فرایندهای یادگیری کمک می‌کنند.
